«Ветер перемен» – 100-летие РОО «Марий ушем» («Союз мари»)
Марий калыкын 100 ий жапыште эртыме корныжо да ончыклыкшо
1917 ий 19 ӱярня (19-ше март) марий калыкын историйыштыже курым-курымлан кугу кече семын пеҥгыдемдалт кодеш. Тиде кечын Ӱпӧ (Уфа) оласе салтак гарнизонышто марий-влакын ушемышт шочын. Да тудо тачысе кече мартеат «Марий ушем» лӱм дене ила да Марий кундемыштат, пошкудо Татар, Пошкырт, Виче, Угарман, Кострома кундемлаштат палыме, жаплыме да аклыме.
«Марий ушем» – пӱтынь марий калыкым авалтыше, ушен шогышо, корным палемдыше, ончыкылыкыш виктарыше мер организаций. «Марий ушемын» тӱҥ-тӱҥалтыш гычынак – 100 ий ончычак – теве могай ончыл шонымашыже-влак лийыныт:
– марий калыкым моло-влак дене иктӧр калык радамыш лукташ;
– марий калык ош тӱняште илен кодаш шона гын, йочаже-влаклан, самырык тукымлан тунемаш, сай шинчымашым налаш йӧным ыштышаш, шке ончыкылыкыштым шке виктарен моштышо-влакым куштышаш;
– марийлан тунемаш кугыжаныш могырым чыла йӧным ыштен шогаш. Кугыжаныш марий калыкын шинчымашым налме корныштыжо чарак лийшаш огыл, а йӧным ыштышаш: йочасад гыч тӱҥалын, кыдалаш школ марте марла туныкташ;
– марий-влак илыме кундемыште марла кутырышаш, марла тунемшаш веле огыл, а чыла илыш шотым, радамым шочмо марий йылме полшымо дене виктарен шогышаш.
Иктешлен ойлаш гын, 1917 ий, «Марий ушемын» шочмо пагытше, гычынак марий илышыште у саман почылтын. Тидым ме таче кужу пагытлан палемдыме план, проект семын аклена. Ончалына, аклена, иктешлена да ужына – 100 ий ончыч марийын сай илышыж верч уло вий-куатым, моштымашым, уш-акылым пуэн тыршыше кугезына-влак моткочак ончыко да умбаке ужын моштеныт. А эн тӱҥжӧ ме нунылан теве мо шотышто мучашдымын тауштышаш улына – нуно мемнан уш-акылешна туто пырчым ӱденыт. А тиде туто пырчыже марийын яндар чонжо вошт шыҥен лектын, атыланыше, гӱжлышӧ ужар озымыш савырнен.
Тиде таҥастарымашым мый арам огыл кучылтым. Вет XX курым тӱҥалтыште марий тӱняште вучыдымын шукын тунемше, грамотан еҥ-лак лектыныт. Да 1917 ийыште Юл кундемысе калык-влак коклаште ик эн чолга, ончыкылыкым раш ужын, аклен да палемден моштышо калык семын палемдалтыныт. Санденак, мутлан, 1917 ий май тылзыште эртыше «Юл кундемысе «тыгыде» калык-влакын Погыныштышт» (рушлаже тудо «Съезд мелких народностей Поволжья» маналтын) марий-влакын докладышт ик эн ончыл верыште лийын. Мутлан, Леонид Мендиаров шинчымаш нерген ыштен, Петр Кунаев юридический йодышлам радамлен да молат.
Таче ынде, 100 ий эртымеке, ме «Марий ушемын» таул мардеж гай вияҥмыжым ужын да умылен-аклен шуктенна. Сандене раш каласен кодышаш улына: «Марий ушемым» шочыктышылан ме марий сотемдарыше Иван Николаевич Коведяев-Умшарым шотлена (палемдена, тудо кызытсе Морко район Чодыраялеш шочын).
1917 ий март тылзыште Ӱпӧ олаште шочмеке, икмыняр жап гычын «Марий ушемын» рӱдыжӧ Пӱрӧ (Бирск) олашке куснен. А туштыжо инородческий школын инспекторжылан адакат Морко кундемеш шочшо Василий Михайлович Иванов пашам ыштен. Эрвелмарий-влак илыме кундемысе историйым ончалаш гын, марий историйыште тиде каласыме кок еҥын надырышт моткочак кугу. Нуным ме марий мер толкынлан тӱҥалтышым пыштыше-влак семын аклышаш улына.
«Марий ушем» виян шарлен марий илыме кундемлаште. Ӱпӧ да Пӱрӧ деч вара «Марий ушем» лӱм йоҥгалтын да пашаже шарлен каен Озаҥ ден Виче губернийлаште. Поснак палемдыман тунамсе Чарла уездым – тачысе Марий кундемнан рӱдыжым.
Айста историйыште чынжым чын каласена. Тыгай тале пашам тӱҥалмекат, «Марий ушемлан» калык коклаште пашам ышташ, умылтараш, нуным ончыкылык верч, шке верч шогаш туныкташ ик идалыкат пеле гына пуалтын улмаш гынат, тиде эн волгыдо да ӱшанле корным почшо жап лийын. 1917 ий июль-август тылзыште эртыше Пӱтынь Российысе I Марий калык погын, рушла каласаш гын, тиде эпохальный лийын да тачысе кечыланат, ончыкылык марий историйланат кугу событий семын кодеш.
Сандене айста (чыланыштын лӱмыштым каласен лектын огына керт гынат), шарналтена кеч тачысе историеш кодшо-влак кокла гыч икмынярыштым: тиде – Иван Николаевич Коведяев, Василий Михайлович Иванов, Валериан Михайлович Васильев (Ӱпымарий), Павел Петрович Глезденёв, Леонид Яковлевич Мендиаров, Петр Михайлович Кунаев, Дмитрий Адаев, Николай Михайлович Янтемир (Созонов), Владимир Алексеевич Мухин-Сави, Александр Федорович Конаков, Одар, Николай Михайлович Орлов, Сакева Сайпетинова, Сатай Уразбаев…
Но историй ончылно мемнан, ончычсынат, кызытсынат, парымна кугу – I Погынын да тыгак моло погынын делегатше-влакын илыш корныштым шагал палена, тыгак шукыштын чын лӱмыштым да ачалӱмыштым огына пале. Но ме нуным шарнена. Фамилийышт дене гына каласен лекнем да тауштынем ыле кызытсе тукым лӱм дене. Тиде – Юкечев, Веткин, Айгузин, Кидалашев, Товашов да шӱдӧ дене моло марий-влакланат.
Поро мутым каласыман 1990-ше ийласе «Марий ушемын» сомылжым виктарыше, шуктен шогышо марий-влаклан. Нунын коклаште Василий Яналовын, Валерий Вершининын, Геннадий Гордеевын, Евгений Чашкинын, Римма Григорьевна Катаеван, Ксенофонт Никанорович Сануковын, Виталий Фионович Абрамовын, Анатолий Степанович Патрушевын, Василий Александрович Пектеевын, Анатолий Геннадьевич Поповын, Михаил Егорович Шиляевын, Николай Иванович Шабруковын, Аркадий Искакович Искаковын, Илья Иванов-Бирскийын да шуко молынат.
А 2000-ше ийласе-влакым налаш гын, адакат палемдышаш улына Никандр СемёновичПоповын, Ираида Александровна Степанован, Нина Федоровна Максимован, Станислав Иванович Волковын, Леонид Васильевич Ивановын, Евгений Витальевич Чашкинын, Владимир Никифорович Козловын, Владимир Кузьмич Ивановын, Николай Иванович Зайцевын да шуко молынат лӱмыштым.
А тачысе мер пашан талешкыже-влакым шкеат ужыда, нунын дене вашлийын кутыреда. Нунын нергенат тыгак ойлаш тӱҥалыт манын ӱшанена.
Ынде сомылна нерген.
Эн тӱҥ радамыш пурышо мероприятий-влак кокла гыч ме калык дене пашам ыштыме, калык коклашке экспедицийыш лектын, тудын илышыжым, тачысе вӱршержым шымлыме, кертме семын тудлан полшымо йодышлам шынденна. Тыгай радам гыч палемдена икмыняр мероприятийым. Тиде – Киров область Малмыж район Полтыш курыкышто тоштер комплексым чоҥымо сомылым умбакыже вияҥден колтымаш да тушко Вӱдтӱр марий-влакым гына огыл (Малмыж могыр марий-влак шкеныштым тыге кугешнен маныт), тыгак марий чонан чыла еҥ-влакым ушаш. Ышталтын иктаж мо? Пеш шуко ышталтын. Тушто кӱкшӧ чыкма нӧлталтын, эскер верыш кӱзаш тошкалтыш нӧлталтын. Эн тӱҥжӧ – Куатле Полтышлан да Шошмалан шогалтыме чапкӱ мемнан, «Марий ушем» еҥ-влакын гына огыл чоннам ылыжта да кумылнам нӧлта. Пытартыш жапыште, поснак 2015–2016 ийлаште, Полтыш курыкысо тоштер-комплексыш Малмыж кундем администрацийын еҥже-влак, Малмыж олаште да районышто илыше руш, удмурт, татар да моло-влакат кошташ тӱҥалыныт. Тугеже «Марий ушемын» ик кугу шонымашыже шукталтеш – тиде шке марий историй поянлык дене марийын гына огыл чонжым-кумылжым тарваташ, а моло пошкудо калык-влакланат тидым шижтараш да палдараш, ик ойыш ушаш. Тыгай шонымаш денак эртаралтын кум экспедиций Киров областьысе Тужа районышто. Тиде район нерген марий-влак ала-молан пеш шагал ойлат да тусо калык дене кылым кучат. Но «Марий ушем» тиде сомылым шке ӱмбакыже налын. Рушаҥаш тӱҥалше ятыр еҥ коклаште экспедицийыште пеш шуко шергакан фактым, историй сӱретым, чием да мутланыме ойыртемым шымлыме, ятыр видеом да фотом войзымо. Иктым гына каласыме шуэш, илат Тужа кундемысе марий-влак, пыташ тӱҥалыныт гына, илат. Сандене «Марий ушем» нунын дене кылым ок йомдаре. Тушто эсогыл кумалтыш-пелештымашым эртаренна.
Вес могыр нергенат палемден кодаш кӱлешанлан шотлем. Тиде – Кукарка кундем, Советск ола манына. Немда, Пижме, Виче эҥер-влак йыр илыше марий-влак дене кылна пытартыш жап марте лушкыдо. А вет кажне ийын кугу кумалтышым Курык кугызалан эртарена. Тиде пеш сай. Туге гынат «Марий ушем» деч молыжо Советск ола да район дене кылым ыштымаште огыт азаплане. А тиде кундем марий историй дене моткочак чот чак кылдалтше. Икмыняр факт дене пеҥгыдемден кодем. 1917 ий 12–14 сентябрьыште Кукарка слободаште Пӱтынь Виче кундем марий-влакын (тыге ончалаш гын, тиде – тачысе Шернур, Марий-Турек, Торъял, Кужэҥер, Параньга могыр, а Киров областьысе Уржум, Малмыж, Лебяжье, Советск, Яраҥ да молат). 150 наре делегат толын да Кукарка туныктышо семинарийын зданийыштыже Виче марий-влакын Кугу Погынымашыштым эртареныт. Пӱрыштӧ эртыше Пӱтынь Российысе I Марий Погын деч вара тиде ик эн кугу погынымаш лийын. Тушто Пӱрысӧ семынак ятыр кӱлешан пунчалым калыкым туныктымо, илышыжым саемдыме, марий кундемым палемдыме да моло йодышланат ойыреныт. Тӱҥ организаторжо да шӱм-кылже кугу просветитель Павел Петрович Глезденёв лийын.
Чаманаш гына кодеш, 90 ий жапыште Кукарка – Советск кундемыште кугезына-влакым шарнаш нимо ышталтын огыл. Тиде веле огыл, эсогыл тидын нерген документ-влакат, нимогай шарныктышат Советск районышто да олаште уке. Тидым тӧрлаш, ме тусо калык дене, вуйлатыше-влак дене 2017 ий 23 апрельыште, Марий талешке кече вашеш келшымаш вашлиймашым эртаренна да чыла ончыл шонымашан еҥ-влакым погенна. Ты вашлиймаш сай лектыш дене эртыш.
Кӧ «Марий ушем» дене кылдалтше историй материал пеш чӱдӧ маннеже гын, нунылан тыге гына каласаш лиеш: йоҥылыш лийыда, материал йомын пытен огыл, аралалтын. Лачак нуным аклаш марий правительстват, марий шанчызе-влакат тунем шушаш улыт. Пагалыман шке историетым, кугешныман тудын дене, тунам историят шке капкажым кеч-могай шымлызе але шымлызе огыл айдемыланат почеш.
Ик тыгай лектыш семын теве мом палемден кодыман. Тиде – мемнан вий дене чумырымо книга. Тудо «Марий ушем». 1917–2017. Шымлымаш. Документ. Материал» маналтеш.
3 кугу ужаш гыч шога:
а) 1917–1924; б) 1989–2001 ийла; в) 2001–2017 ийла.
А мо мыланна марий илышым саемдаш мешая?
– Тиде – Цензура. Марий газетлаштат эсогыл 100 ий вашеш нимо савыкталтын огыл. «Марий ушем» лӱм дене ик марий изданийыштат – ни «Ончыко» журналыште, ни «Кугарня», ни «Марий Эл» газетлаште. Радиошто ала-момат кутырен, жапым йомдарат, а тыгай темылан – «Марий ушем» 100 ий – ик шомакат уке.
«Маркелов каен, «маркеовщина кодын» – тиде кечылаште тыгай ойсавыртыш Марий кундемыште шарлен. Сандене тыгерак иктешлен каласыме шуэш: айста лӱдмым чарнена, айста 1990-ше ийласе семын марийын илышыжым вияҥдыме йодыш дене пашам ыштена. Умылена, 16 ий утла эрык деч посна илыме деч вара тидым иканаште ышташ йӧсӧ. Туге гынат, тиде осал чер деч эрныман.
Организаций-влак кокласе отношений нерген – мемнам «шалатыл пытареныт». Чылан посна улына – Мер каҥаш, Марий национальный конгресс, У вий, ВийАр… Сандене, кушто лиеш, икте-весым умылен, тиде чер деч эрнен, ушныман.
А вот Эрык укелык теве кушко конден – ик ученыят 2005–2017 ийлаште ик шымлымашымат «Марий ушем» нерген возен огыл, ик монографият савыкталтын огыл
Мучашлан – ончыклык нерген палдарынем. Тиде «Марий ушемын» сомылжо гына огыл, тиде – пӱтынь марий калыкын парымже, сандене тудым пырля шуктышаш улына. 2017 ийым «Марий ушем» «Год общественных инициатив» – «Мер чолгалык идалык» манын палемден. Мом, кунам да кузе ыштышашым тиде лӱмгече касыште чылажым каласкален ан ом шукто.
Но икмыняржым палемдем:
– 28 апрельыште Морко районышто 4 вере шарнымаш кӱм пыштыме йодышым мучашке шукташ;
10-11 июньышто – Волжский районышто «Марий ушемын» да I Марий калык Погынын 100 ийже лӱмеш муро, поэзий, куштымаш калык пайремым (VI фестивальым) эртараш;
Шарнымаш кӱм тыгак пыштыман, мутлан, моло марий талешке-влак лӱмеш – Волжский районышто Василий Никкифоров лӱмеш, Звенигово районышто Николай Орлов лӱмеш, Кужэҥер районышто – Романов-Одар, Шернур районышто Александр Конаков, Башкирийыште – Гурий Кармазин, Кировышто Петр Глезденёв лӱмеш да моло вереат.
А тенийысе «Марий чолгалык идалыкна» 28 октябрьыште кугу мероприятий дене иктешлалтеш. Ме тушто иктешлаш тӱҥалына «Марий ушемын» паша лектышыжым.
Мо дене тудым висыман? Кок-кум ой денат пеҥгыдемдаш лиеш. Ончалза, кӧ Марий Эл Республикын Конституцийжым возен? «Марий ушемын» еҥже-влак. Да нунын коклаште кугешнен каласен кертына Никандр Семенович Поповын да моло юрист да кугыжаныш пашаеҥ-влакын лӱмыштым. Тыгак «Марий Эл Республикысе йылме-влак нерген» законымат «Марий ушемын» еҥже-влак возеныт. Тыгак 1990-ше ийлаште ятыр кугыжаныш пашам ыштеныт. А уло мо нунын иктаж-могай наградышт? Уке. Тӱрлӧ чиновник-влаклан пуэден пытареныт, а марий мер пашаеҥ-влакым ӧрдыжеш коденыт. Сандене ме шкенан «Марий ушемын» Почётан членже-влак» спискым ыштенна. Тушко тале, чолга 100 марий айдемын лӱмыштым пуртымо. А Никандр Семёнович Поповлан да шуко молыланат «За заслуги перед Республикой Марий Эл» орденын медальжым але орденжымак пуаш лиеш. Тиде спискым ме ямдыленна.
«Марий ушемын» шуко еҥжым ятыр награда вуча. Таче ме тидым мешанчыклан кӧра ыштен шуктен огынал. А 2017 ий шыжым тидым илышыш пуртена манын, пеҥгыдын ӱшанена.
Чыландамат, чыланнамат «Марий ушемын» 100 ияш лӱмгечыж дене. Таза, чолга, тале да ушан лияш тыланем.
Кайышаш корнына кужу, ыштышаш сомылна шуко. Сандене мыланна таче иктыш ушнаш, ик шонымашан лияш моткочак кӱлеш.
В заключение хочу подытожить по-русски:
«Марий ушем», зародившись 100 лет назад как общественная организация, способная выражать чаяния марийского народа, определять его будущее, решать самые насущные вопросы, был и остаётся преданным заветам своих предшественников.
Те начинания, в особенности, резолюции I Всероссийского Съезда мари, состоявшегося летом 1917 года, мы по праву считаем эпохальными.
Многие общественные и государственные деятели прошли через жернова расправы, но никто их не смог сломить ни в те революционные 1917–1920-е годы, ни в годы культа личности, ни в 1990-е годы. Дух «Марий ушем» не удалось сломить даже в реакционные годы маркеловщины 2001-2017 годах.
Мы были, есть и будем.
Народ мари всегда отличался своим созидательным характером. Да будет так. И сегодняшний наш юбилей – тому подтверждение.
Как председатель правления Региональной общественной организации «Марий ушем» («Союз мари») поздравляю всех с этим эпохальным юбилеем. Желаю всем благополучия, крепкого здоровья, вдохновения на созидательный труд во имя своего народа. Тогда и будет УСПЕХ.
Благодарю за внимание.
Выступление В.Козлова после 2 мин., 1 часть:
Часть 2:
Лайд Шемйэр (Владимир Козлов)
председатель правления РОО «Марий ушем» («Союз мари»)
Фото: Рамай Юлдаш